QƏRBİ AZƏRBAYCAN İRSİ

Zəngəzur ma­ha­lı­ Qarakilsə ra­yo­nunun Ağu­­di kən­din­də.

07.11.1995-ci il tari­xin­də Qafan, Sis­­yan, Meğri, G­o­­rus ra­yon­ları ləğv edilib və Sü­­­nik mərzisi təş­­kil edilib. Qa­ra­kilsə ra­yo­nu – 02.03.1940-cı ildən – Sisian, Ağudi kəndi – 19.04.1991-ci ildən – Aqitu ad­landırılıb

Memarlıq

1918-ci ildə Ağu­­di kəndinə hü­cum edən A­n­­­dronikin daş­nak ter­ror dəs­tə­lə­ri k­ənd əha­li­si­nə qar­şı soyqı­r­ı­m tö­rətmiş, van­­­dal­lıq ­və vəh­­­şiliklər gös­­tə­­rərək bir neçə yüz­­il­lik ta­ri­xi olan azər­bay­­can­lı­lara aid  mad­di-mə­dəni abidə­lə­rin bir ço­xunu məhv et­miş­­dir. Bu van­dal­­lıq­dan kənd məs­­cidi də nəsi­bini almış, Ağu­di məscidi yerlə yek­san edil­­miş­dir.

Ağudi kənd məscidi kənd xeyriy­yə­çi­lə­ri­nin maddi köməyi hesabına inşa edil­miş­di. Tikintisində qaya və çay daşlarından isti­fa­də olunan məsciddən ətraf kənd­lər­dən gələn insanlar da faydalanırdı. İran, Tür­kiyə və İraqa yaxın olduğu üçün kənd­­də bu ölkələrdəki dini-müqəddəs yer­­ləri ziyarət edən və dini təhsil alan çox sayda din adamı vardı.

 Kənddə  ilk təh­­sil ocağı 1900-cu ildə 4 sinifli molla mək­­təbi şəkilndə fəaliyət göstərib. 1905-ci il dekabrın 25-də böyük bir erməni si­lah­lı dəstəsi Ağudi üzərinə hücuma ke­çir. Ağudililər böyük itki verərək Vağudi kən­­dinə çəkilirlər. Kənddə qalanların bir his­­səsi isə məsciddə gizlənmişdi[i]. Er­mə­­nilərin köçüb gəl­dik­ləri tarixi Azər­bay­­can torpaqlarında dövlət  qurmaq üçün apardığı qanlı mübarizə 1918-ci il­də təhlükəli həddə gəlib çatdı. Xarici döv­­lətlərin də köməyi ilə silahlanan er­məni birlikləri azərbaycanlılara qarşı soy­­­qırım hərəkatı başlatdı. 

Təəssüflə qeyd etməliyik ki, Zəngəzurun bütün azər­­baycanlı kəndləri kimi, Ağudidə də 1918-ci ildə müsəlman qətliamını törə­dən quldur Andronikin daşnak dəstələri mis­li görün­mə­miş vəhşiliklər törətmiş və bu zaman Ağudi məs­ci­dini yerlə yeksan et­mişlər [ii]. Kənddə 1831-ci ildə 60 nəfər, 1873-cü ildə 450 nəfər, 1886-cı ildə 903 nəfər, 1897-ci ildə 1162 nəfər, 1908-ci ildə 1345 nəfər, 1914-cü ildə 1070 nəfər azər­baycanlı yaşa­mış­dır. 1918-ci ildə azər­baycanlılar erməni təcavüzünə mə­ruz qalaraq qırğınların qurbanı ol­muş­dur.

İndiki Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qu­rulandan sonra kənd sakinlərindən sağ qalanlar doğma evlərinə dönə bilmişdir. Burada 1922-ci ildə 298 nəfər, 1926-cı ildə 319 nəfər, 1931-ci ildə 496 nəfər, 1959-cu ildə 828 nəfər, 1970-ci ildə 1222 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır [iii], [iv], [v], [vi], [vii].

Toponim qədim türk d­ilində “h­ö­r­­­mətli, uca, yük­sək” mə­na­sın­­da işlənən ağ sözü ilə uti//udi türk dilli tay­fa­nın adı əsasında for­­malaşmışdır. Et­­no­toponimdir. Qu­ru­luş­ca mü­rək­kəb topo­nim­dir [viii]. Toponim, kənd əra­zi­sin­də­ki qə­dim dövr al­ban-türk abi­də­ləri və Azər­bay­can mədəniyyət nü­­mu­nəsi olan mə­scid kəndd­­ə azər­­­bay­can­lı­la­rın dərin sosial-iq­t­i­sa­di və tarixi in­kişaf yolu keç­di­yini sübut edir.

[i] Nərimanoğlu, H. Zəngəzur köç, deportasiya, soyqırımı, işğal tarixi / Hacı Nərimanoğlu. – Bakı, 2018. – S. 93.

[ii] https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=922960555207401&id=270680613768735

[iii] Коркотян, Завен. Ереван: Мелконян фонд, 1932.; C. 76-77, 146-147.

[iv] Mustafa, N. İrəvan şəhəri / Nazim Mustafa. – Bakı, 2013.

[v] https://armenianvandalism.preslib.az/az_armenia.html

[vi] https://iravan.pr eslib.az/meschidler

[vii] https://www.virtualkarabakh.az/az/post- item/3/30/irevanin-tarixi-memarliq-abideleri.html

[viii] Qeybullayev, Q.Ə. Qarabağ (etnik və siyasi tarixinə dair) /Qiyasəddin Qeybullayev. –  Bakı: Elm, 1990. – S. 119.