QƏRBİ AZƏRBAYCAN İRSİ

Vedibasar ma­ha­lının aran b­ö­l­­­gə­­si, Ağ­rı­­dağ v­a­disi, Ve­­­di ra­yo­n mər­kəzi B­ö­­­yük Vedi qə­sə­­b­ə­sin­dən 10 km cə­nub-qərb­də, İ­r­­ə­van-Nax­çı­v­a­n-Ba­­kı də­mir­yol xət­­ti­nin, İrə­van-Nax­çı­v­a­n­ av­­to­mobil yo­­lu­nun 3 km-də Vedi ça­yın­dan ay­rılan su ar­­­xı­nın üs­t­ün­dəki Xalisa (Xa­lisə) kən­din­də.

Xalisa (Xalisə) kən­dinin adı 19. 04.1991-ci ildə dəyiş­di­ri­lə­rək Norakert ad­­lan­dı­rı­lıb.

Memarlıq

Abidələr azər­bay­­ca­n­lı­ların d­e­por­tasiya edil­di­yi müxtəlif dövr­­lər­də ermənilər tə­rə­findən ta­ma­mi­lə məhv edi­lib.

Xalisa (Xalisə) kəndinin kənarında yer­lə­şən qədim qəbi­­ristanlıqda üzərində ərəb əlif­bası ilə yazılar yazılan qəbirüstü daşlara rast gəlinib. Daşlar üzərində vəfat etmə tarix­ləri hicri tarixlə 480-ci, 486-cı, 494-cü illər yazılan xeyli qəbirdaşı aşkar edilib. Kənd­də 1831-ci ildə 149, 1873-cü ildə 864, 1886-cı ildə 960, 1897-ci ildə 1165, 1904-cü ildə 957, 1914-cü ildə 1053, 1916-cı ildə 1159 nəfər azərbaycanlı ya­şa­yıb. 1918-ci illərdə azərbaycanlılar ermə­ni­lər tərə­findən qırğınlarla qovulub. Xaric­dən (İran və Türkiyədən) köçürülən ermə­ni­lər bu kəndə də yerləşdirilib.  İndiki Er­mə­­­­ni­s­tan­da sovet hakimiyyəti quru­landan sonra azər­baycanlılar öz doğma kəndlərinə qayı­­d­a bilib. 1922-ci ildə burada 311 nəfər azər­­­bay­canlı, 290 erməni, 1926-cı ildə 331 nəfər azərbaycanlı, 240 erməni, 1931-ci ildə 588 nəfər azərbaycanlı, 276 erməni, 1972-ci ildə 1500 dən artıq azərbaycanlı, 600-ə qədər erməni yaşayıb [i]. 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarında azər­bay­can­lı­lar tamamilə Ermənistan tərəfindən ta­rixi-etnik torpaqlarından deportasiya olu­nub­­lar. İndi burada yalnız ermənilər yaşa­yır [ii].

Toponim “döv­lət tor­pa­ğı, döv­lə­tə məxsus olan yer” mənasında iş­­­lənən ərəb mə­n­­şəli xa­lisə sö­­z­ün­dən əmə­lə gəl­sə də azər­bay­­can­lı­la­r­­ın ya­şa­dığı k­ənd olub. Rel­yef əsa­sında ya­ra­nan s­a­­də to­po­ni­mdir. Q­ə­­­­­d­i­m ya­şayış mə­s­kəni ol­­du­ğu­nu göstə­rir [iii].

[i] Ələkbərli, Ə. Qərbi Azərbaycanlıların 1988-ci il soyqırımı / Əziz Ələkbərli. – Bakı, 1988. – S. 45-46.

[ii] LXXI. Эриванская губерния. Москва, 1905. –  C. 11-12.

[iii] Ərəb və fars sözləri lüğəti: Azərbaycan klassik ədəbiyyatını oxumaq üçün / Azərb. SSR EA, Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu. – Bakı, 1966. –  S. 683.